Grupo Andersen

Artigo

Artigo publicado na revista Fadamorgana. Inverno 2004-05; 10: 46-51.

Andersen na pantalla.
Os contos de Andersen no cine de animación.

Grupo Andersen

[Son indiscutibles as estreitas relacións entre audiovisual e infancia. A televisión e cinema viñeron a ocupar boa parte da oralidade dirixida aos máis novos. Son eses medios os que agora contan os contos. De aí que os clásicos ofrezan contidos de enorme valor para os que crean e programan contidos audiovisuais para os nenos e as nenas. O seguinte artigo, asinado polos membros do Grupo Andersen, afonda nas relacións entre cinema de animación e a obra do gran autor dinamarqués, ofrecendo un bo guieiro para percorrer a pegada da obra do autor da Sereíña na pantalla.]

     O cine de animación, case desde os seus comezos, encontrou nos nenos uns espectadores privilexiados. Por esa razón, os animadores procuraron nos contos tradicionais a inspiración preferente para as súas historias. Aínda que Andersen é un dos primeiros autores que asina co seu propio nome os seus contos –non como Perrault e os irmáns Grimm, que se presentaban como simples recompiladores dos relatos que vivían na memoria do pobo-, sabemos que moitos deles non son senón recreacións de contos populares que el escoitara contar ao seu pai (na súa autobiografía dinos que era seu pai quen lle contaba contos, non a nai) ou que lera nos libros. Cabería dicir, por outra banda, que hoxe en día os contos de Andersen forman parte do acervo tradicional ao mesmo título que os contos marabillosos recollidos por Perrault, os Grimm, o ruso Afanasiev ou, máis recentemente, o español Rodríguez Almodovar. E, en calquera caso, é notorio que os guionistas do cine de animación atoparon neles unha fonte de inspiración da que beberon con non menos frecuencia que dos outros.

     Recollemos de seguido unha lista de películas, que forman parte da historia do cine de animación, que adoptaron como punto de partida unha historia directamente derivada de algún dos contos de Andersen.

PELÍCULAS ANIMADAS BASEADAS EN CONTOS DE ANDERSEN

     Frytojet (O elo máxico) (1945, reestreada en 1982). Longametraxe. Dirixida por Allan Johnsen, Dinamarca.
     Le petit soldat (O soldadiño) (1947). Revisión do soldadiño de chumbo. Mediametraxe (?). Dirixida por Paul Grimault, Francia.
     Cisaruv Slavik (O reiseñor do Emperador) (1948). Longametraxe. Dirixida por Jiri Trnka, Checoslovaquia.
     La bergère et le ramoneur (A pastora e o desenfeluxador) (1952). Longametraxe. Dirixida por Paul Grimault con guión de Jacques Prévert sobre un conto de Andersen, Francia.
     A Raíña das Neves (1957). Longametraxe. Dirixida por Lev Atamanov, URSS.
     Os cisnes salvaxes (despois de 1956?). Longametraxe. Dirixida por Mikhail Tsekhanovdky, URSS.
     O reiseñor (1969). Sobre un conto de Andersen. Mediametraxe (?). Animación con bonecos. Dirixida por Jorgen Vestergaard, Dinamarca.
     O compañeiro de viaxe (1972). Sobre un conto de Andersen. Mediametraxe (?). Animación con bonecos. Dirixida por Jorgen Vestergaard, Dinamarca.
     A sombra (1975). Sobre un conto de Andersen. Mediametraxe (?). Animación con bonecos. Dirixida por Jorgen Vestergaard, Dinamarca.
     A historia dunha nai (1977). Sobre un conto de Andersen. Mediametraxe (?). Animación con bonecos. Dirixida por Jorgen Vestergaard, Dinamarca.
     Thumbelina (Polegariña) (1983). Mediametraxe (?). Animación con bonecos. Dirixida por Jorgen Vestergaard, Dinamarca.
     Hans Christian Andersen e a sombra alongada (1988). Longametraxe. Dirixida por Jannik Hastrup, Dinamarca.
     The Little Mermaid (A sereíña) (1989). Longametraxe. Escrita e dirixida por John Musker e Ron Clemens para Walt Disney Productions, Estados Unidos.
     Thumbelina (Polegariña) (1993). Longametraxe. Escrita e dirixida por Don Bluth, codirixida por Gary Goldman, Estados Unidos.

     De moitas destas películas só tivemos noticias a través da lectura de historias do cine¹ e comprobamos que son de moi difícil acceso na actualidade porque, polo menos no mercado español, non contamos con copias en vídeo. A excepción é, naturalmente, A sereíña, a popularísima película producida e distribuída por Walt Disney Productions. Tan popular que puidemos comprobar que moitos nenos e nenas (probablemente a maioría) só coñecen a historia da sereíña de Andersen² a través da revisión feita polos estudios Disney. Ocorréusenos, logo, facer unha análise comparativa destas dúas versións.
     Comezamos tomando en conta algúns traballos anteriores que tiñan afrontado un obxectivo análogo ao noso. Así, en O fio da memória. Do conto popular ao conto para crianças (Porto Editora), a portuguesa Maria Emília Traça critica a devaluación que, na súa opinión, adoitan presentar as versións disneianas dos contos populares (o texto foi escrito a partir exclusivamente das películas Branca Neves e os sete ananiños, A Bela Adormecida e A Cincenta, porque daquela aínda non existía versión da Sereíña). Esta devaluación evidenciaríase a partir da constatación de tres cambios notables que aparecen nas películas en relación coas versións literarias de referencia:

     1.- A aparición dun dualismo maniqueo entre as heroínas, belas e pasivas (“pacientes, obedientes, traballadoras e sosegadas”, é dicir, “domesticadas”, di literalmente a autora) e as malvadas, moito máis activas e dotadas de autoridade propia. Aínda que é certo que nos contos populares a muller é con frecuencia escollida para papeis de vilá, o esquematismo “muller boa” vs “muller mala” é menos acusado que nas versións de Disney.
     2. A revalorización do papel masculino, de xeito que personaxes que, no conto orixinal, a penas tiñan unha presenza secundaria, son elevados ao papel de protagonistas.
     3. A substitución da “fantasía tradicional” pola “falsa maxia”, é dicir, do universo de fantasía propio dos contos marabillosos, dotado das súas propias regras, polo recurso ao “máxico” como expediente fácil e arbitrario para sacar aos protagonistas dos problemas e tensións en que se ven envoltos nas aventuras que viven.

     Pois ben, é doado comprobar que todos estes cambios se dan tamén no caso da Sereíña. Así, constatamos que:

     * O personaxe do príncipe abre a película, mesmo antes de aparecer a protagonista feminina, cousa que non acontece no conto. É o príncipe tamén quen –a pesar de que a sereíña presenta algúns aspectos de muller activa que atenúan o estereotipo pasivo dominante nas películas anteriores-, na batalla final contra a bruxa, véncea e salva á sereíña, coma se fose preciso compensar que foi el o salvado ao inicio.
     * Desaparece por completo o personaxe da raíña nai, avoa da sereíña, que no conto é a auténtica autoridade no mundo mariño, mentres que o Rei Tritón (no conto, simplemente o “rei do mar”, do que se sinala que é viuvo) pasa a ser quen exerce todo o poder e un papel moito máis extenso e relevante do que ten no conto.
     * As irmás da sereíña (cinco no conto e non catro, como na película) a penas aparecen na versión de Disney. Polo demais, a observación do cadro que reproducimos máis abaixo deixa claro que na Sereíña de Disney os personaxes femininos diminuíron tanto como medraron os masculinos.
     * A bruxa do mar na película adopta un papel de malvada que non ten no conto, onde o maniqueísmo entre personaxes malvados e personaxes bos non existe. Isto modifica tamén moi sensiblemente o sentido do conto, como analizaremos algo máis de vagar máis adiante.
     * O que, seguindo a M. E. Traça, chamamos “falsa maxia” adoita adoptar, nas películas de Disney, a forma dun sen fin de animaliños faladores que rodean aos heroes, sempre dispostos a aconsellalos e mesmo a lles botar unha man. Nese sentido, a simple comparación entre a lista de personaxes do filme e o conto da Sereíña evidencia esta presenza da “falsa maxia” en forma de animais colaboradores dos protagonistas (aínda que tamén hai outros colaboradores da malvada bruxa) que só existen na versión cinematográfica.

     Quizais teña menos rigor a análise comparativa que pode seguirse en http://www.ricochet-jeunes.org/es/biblio/films/sirenita.html, pero permítenos incidir nunha dimensión que nos parece igualmente relevante. O autor (ou autora) deste sitio afirma, en principio, que non encontra grandes diferenzas entre as dúas versións. Pero de seguido salienta algunhas que non parecen menores. Así, ademais de aspectos dos que xa temos falado (como a conversión da bruxa en personaxe malvado ou o reforzamento dos personaxes masculinos e a desaparición da Raíña Nai), advirte que a versión cinematográfica elimina os elementos máis dramáticos e mesmo violentos do conto orixinal, ao tempo que reduce o sinal do amor a unha acción física (un bico, mentres que no conto é “a voda cun sacerdote”), xunto coa desaparición de toda alusión á “alma inmortal”, que no conto move a acción da sereíña dunha forma tan importante como o amor do príncipe.
     En efecto, no relato de Andersen a protagonista decide conscientemente facerse muller, sabedora de todas as consecuencias que lle vai traer (e que son moito máis negativas das que aparecen na versión Disney: nesta practicamente redúcense á perda da voz, mentres que en Andersen camiñar ou danzar coas novas pernas suporá para a sereíña como andar sobre cristais afiados ou sobre o gume dun coitelo) e movida por dous desexos: o amor do príncipe, si, pero tamén a conquista dunha alma inmortal. Na película, ademais de que este segundo desexo non existe, a sereíña é enganada pola bruxa Úrsula. É esta quen pon en evidencia o estereotipo de muller pasiva cando, para convencela de que lle pague mediante a entrega da voz, dille que non a vai precisar, xa que aos homes non lles gustan as mulleres que falan.
     En certo sentido, cabería interpretar que o xiro do enfoque disneiano pode facilitar a comunicación cos nenos porque ¿ata que punto o tema da “alma” pode ser visto como idóneo para ser tratado nun conto infantil? Sen dúbida, formular esta pregunta presupón xa a adopción dun estatuto de “modernidade” que, cando menos, é susceptible de discusión. A “alma” non ten por qué ser entendida ao modo cartesiano, como unha entidade abstracta. Non se esqueza que practicamente a totalidade dos pobos primitivos son animistas e Piaget ten documentado suficientemente o animismo infantil entre os nenos occidentais. O conto de Andersen pode ter, logo, unha lectura animista perfectamente asequible para a psicoloxía infantil³.
     Quizais, no fondo, o que nos desconcerta é a aberta espiritualidade e mesmo relixiosidade que transloce a versión de Andersen, algo polo demais constante na maioría dos seus contos. Desde este punto de vista, é evidente que a versión Disney adopta claramente un enfoque “desespiritualizado”, que case cabería cualificar de “materialista”; os personaxes móvense exclusivamente por desexos físicos: a felicidade, o amor entendido como amor físico. Mesmo, na versión cinematográfica, o anceio da sereíña por saír do mar contra as advertencias do pai é susceptible dunha dobre (e non necesariamente contraditoria) interpretación igualmente “materialista”: a reivindicación da liberdade individual fronte ás restricións dunha sociedade tradicional, por unha parte; o capricho dunha adolescente consentida, por outra.
     Despois de todo, a Sereíña de Disney poida que, en efecto, represente á “modernidade” fronte ao maior “tradicionalismo” do conto de Andersen. Neste, os personaxes nin sequera teñen nome, como correlato do sometemento da súa individualidade á orde inmutable da natureza que abrangue tamén a orde social. Por iso, necesariamente o atrevemento de quen transgrede esa orde está abocado á traxedia (a sereíña de Andersen morre), traxedia que só pode ser compensada mediante un acto terrible (o asasinato do príncipe, hipótese que a película exclúe) ou un acto divino (a concesión da inmortalidade, non ao corpo, irremediablemente morto, senón á alma). Por iso tamén non hai maniqueísmo, non hai “bos” e “malos” senón tan só o fatalismo inexorable dunha orde natural que impón uns condicionantes, as veces terribles, aos desexos que se atreven a ir para alén dos seus límites.
     Disney, en cambio, presenta xa unha historia de individuos (personaxes con nomes) que perseguen a súa felicidade neste mundo e que a conquistan, despois de superar numerosos atrancos, mediante a propia vontade e a axuda dos amigos. O apacible reino sulagado aparece así como trasunto dunha sociedade tradicional e conservadora que sucumbe finalmente (e felizmente) ás “tentacións” da moderna e dinámica sociedade terrestre. Unha “modernidade”, iso si, na que a ruptura da harmonía tradicional conleva o risco de liberar as forzas do “mal” e a aparición de contradicións polas que o relato disneiano pasa a penas como ollando para outro lado, disimulando mediante o humor o que a propia lóxica do relato está a debuxar como irredutible traxedia (a sereíña, despois de todo, é un peixe, filla do rei dos peixes, e namórase dun comedor de peixes: ¡terá que ver como lle serven de xantar a un dos seus amigos!). E unha “modernidade”, finalmente, na que ás mulleres a penas só se lles concede autonomía para tomar as rendas dun carro tirado por cabalos algunha excepcional tarde de paseo. Tampouco non é cousa de pasarse.

Notas:

¹ Entre as que consultamos están: Giannalberto Bendazzi (2003): Cartoons. 100 años de cine de animación. Madrid, Ocho y medio. Luis Gasca (2001): Walt Disney. 100 años de magia. Madrid, Diario El País. José Moscardó Guillén (1997): El cine de animación en más de 100 largometrajes. Madrid, Alianza Editorial. Varios (1982): Enciclopedia Universal del Cine. Vol. 12, Cap. 47. Madrid, Editorial Planeta.

² Conto que, a súa vez, presenta uns claros antecedentes literarios. No ensaio O horror na literatura (Alianza Editorial), de H. P. Lovecraft, pódese ler: “O máis artístico de todos os relatos espectrais é o clásico alemán Ondine (1814), de Friedricht Heinrich Karl, barón da Motte-Fouqué. Nesta historia dunha ondina que casa cun mortal e consegue unha alma humana  (...). En realidade, procede dun conto que recolle o médico e alquimista do Renacemento Paracelso, no seu Tratado sobre os espíritos elementais.” O resumo do contido do relato Ondine, que Lovecraft dá por extenso, non deixa lugar a dúbidas: Andersen debeu inspirarse nel.

³ E non faltan, por certo, contos contemporáneos que retoman o tema: véxase, por exemplo, El pájaro del alma.

O Grupo Andersen está formado por:
http://webs.uvigo.es/ageps/Andersen/somos.htm